Gezondere keuze dankzij kennis

15 september 2021

Project Overgewicht en Leefstijl in Zorgopleidingen

Tekst:
ir Menrike Menkveld-Beukers, projectleider Overgewicht en Leefstijl in Zorgopleidingen, Directeur Alliantie Voeding in de Zorg
ir Marieke Plas, projectcoördinator Overgewicht en Leefstijl in Zorgopleidingen namens Partnerschap Overgewicht Nederland, Beleidsmedewerker Nederlandse Vereniging van Diëtisten
prof dr Liesbeth van Rossum, Internist-endocrinoloog ErasmusMC, voorzitter Partnerschap Overgewicht Nederland

Meer dan de helft van de bevolking is te zwaar. Dit leidt tot vele aandoeningen zoals onder meer diabetes type 2, hart- en vaatziekten en diverse vormen van kanker. Artsen en verpleegkundigen hebben een belangrijke rol in het bespreekbaar maken en doorverwijzen bij overgewicht. Reden om aandacht te vragen voor overgewicht en leefstijl in de opleidingen van deze professionals. 

Leefstijlgerelateerde (chronische) ziekten vormen een groot probleem in Nederland. Om een gezonder Nederland te creëren moeten overgewicht, obesitas en hieraan gerelateerde ziekten worden teruggedrongen. Artsen en verpleegkundigen kunnen daarbij een belangrijke rol spelen. Zij zien dagelijks patiënten met overgewicht. Uit onderzoek blijkt echter dat de kennis van overgewicht bij artsen en verpleegkundigen onvoldoende is. De Alliantie Voeding in de Zorg, Partnerschap Overgewicht Nederland (PON) en de Hogeschool Utrecht (HU) werken in opdracht van het Ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport (VWS) aan zorgonderwijs met meer aandacht voor overgewicht en leefstijl.

Preventie

De urgentie om overgewicht aan te pakken is hoog. De helft van de volwassenen in Nederland heeft een BMI van 25 kg/m2 of hoger. Bij 13,8 procent is zelfs sprake van obesitas, een BMI van 30 kg/m2 of meer. Er is grote gezondheidswinst te behalen bij zowel preventie als de juiste behandeling van overgewicht en obesitas. De COVID-19 epidemie, waarbij zo’n 80 procent van de mensen die op de IC behandeld moest worden overgewicht bleek te hebben, toont wederom aan dat overgewicht een risicofactor is voor een ernstiger beloop van infecties.

'Als mensen met obesitas rond de 5 procent gewicht verliezen zie je al veel verbeteringen.'

Behandeling van obesitas is niet eenvoudig. Er zijn veel meer factoren bij betrokken dan alleen voeding en beweging. Het advies in de spreekkamer: ‘minder eten en meer bewegen’, is vaak onvoldoende. Al blijven een gezond eet- en beweegpatroon, wel de hoeksteen van de behandeling van overgewicht en obesitas.

Obesitas is een complexe ziekte. Dit is officieel erkend door de WHO, de Europese Commissie en de Nederlandse Gezondheidsraad. Wanneer sprake is van obesitas, treden allerlei verstoringen op in het lichaam op zoals chronische, laaggradige ontstekingen die zorgen voor co-mobiliteiten en verstoringen van de hormoonhuishouding. Leptine is een hormoon, dat in vetweefsel gemaakt wordt en dat er in het brein voor zorgt dat de eetlust afneemt, verzadiging optreedt en het metabolisme stijgt. Bij ernstig overgewicht raakt de receptor waar leptine op aangrijpt, ongevoelig. Hierdoor ervaart iemand verzadiging minder goed of niet en stimuleert het gewichtstoename. Dit is een van de factoren die bijdraagt aan de vicieuze cirkel van ontregelde hormonale systemen die gewichtsafname belemmeren als iemand eenmaal obesitas heeft ontwikkeld.

Een beetje gewichtsverlies kan al een groot verschil betekenen. Als mensen met obesitas rond de 5 procent gewicht verliezen, zie je op alle vlakken verbetering optreden: kwaliteit van leven, minder depressie, lagere bloeddruk, risico op diabetes en kanker en het immuunsysteem wordt sterker.

Stigma

Artsen en verpleegkundigen vinden het ingewikkeld om een gesprek over overgewicht te voeren, blijkt uit interviews van studenten met artsen en verpleegkundigen. Het is een gevoelig onderwerp, waarbij het belangrijk is, op een niet veroordelende manier te spreken met patiënten. Veel mensen komen niet primair vanwege overgewicht bij de arts, maar overgewicht kan wel een rol spelen bij het ontstaan van de aandoening of een risicofactor zijn. Artsen en verpleegkundigen kunnen door de juiste vragen te stellen een goed beeld krijgen van de oorzaken van het overgewicht. Maar dit gebeurt meestal niet. Het onderwerp wordt vaak genegeerd. Het kost tijd om erover te praten en het onderwerp is omgeven met veel stigmatisering en schaamte. Patiënten schamen zich of voelen zich niet serieus genomen, vanwege eerdere ervaringen. Aan de andere kant durven artsen en verpleegkundigen de vragen niet te stellen uit angst de relatie met de patiënt te schaden. Zo kruipt het taboe de praktijk binnen. Veel artsen en verpleegkundigen zien echter wel de noodzaak om het gesprek aan te gaan.

Behandeling

In Nederland is in 2019 de gecombineerde leefstijl interventie opgenomen in het basiszorgpakket. Met een intensieve coaching op leefstijl wordt gedragsverandering gestimuleerd. Wanneer je een paar pondjes te veel hebt, zijn de lichamelijke hormonale processen die bij obesitas optreden en gewichtsafname in de weg kunnen staan nog niet zo aanwezig en kan leefstijloptimalisatie soms heel effectief zijn. Maar als je boven een bepaald gewicht komt, wordt het steeds moeilijker om af te vallen. Mensen met een BMI van 35 of hoger en/of comorbiditeiten komen dan in aanmerking voor andere therapieën zoals een maagoperatie of anti-obesitas medicatie. Ook iemand die er alles aan doet op leefstijlgebied en toch blijft hangen op een BMI van 32 zou volgens de richtlijnen in aanmerking komen voor farmacotherapie dus anti-obesitas medicatie. Ook diëtisten kunnen hier een belangrijke rol in spelen. In het zorgonderwijs is kennis nodig over preventie, mogelijke behandelingen, betrokken professionals en vaardigheden om dit bespreekbaar te maken.

'Artsen hoeven niet precies te weten hoe je overgewicht aanpakt, het gaat om de herkenning'

Onderzoek verpleegkundig onderwijs

De Alliantie Voeding in de Zorg werkt samen met PON en de HU aan een verbetering van het curriculum in het zorgonderwijs. Overgewicht krijgt nu te weinig aandacht in de opleiding Verpleegkunde, blijkt uit ‘Perspectieven op verpleegkunde-onderwijs’, een onderzoek onder 70 afgestudeerde verpleegkundigen en 40 docenten werkzaam bij MBO V en HBO V onderwijsinstellingen, onderwijs coördinatoren, zorgprofessionals en stakeholders. Het onderwerp komt in het onderwijs zijdelings naar voren, met name als risicofactor of bijkomend probleem bij andere ziektebeelden of het wordt thematisch besproken bij hart- en vaatziekten. Maar de verschillende oorzaken van overgewicht en de behandeling komen nauwelijks aan bod. Docenten verpleegkunde geven zelf ook aan er te weinig over te weten. En omdat er te weinig zicht is op de gevolgen en complexiteit van obesitas, is er onvoldoende besef van de urgentie om dit bij patiënten bespreekbaar te maken.

anatomie

Gesprekstechnieken

Iets dat goed kan helpen; oefenen met gesprekstechnieken. Bijvoorbeeld dat de arts de patiënt eerst toestemming vraagt om het bespreekbaar te maken: ‘U komt nu bij mij vanwege knieklachten. Uw gewicht is te hoog. Vindt u het goed wanneer we het ook even hebben over het overgewicht? Tijdens de opleiding oefenen met interventies en ervaringsdeskundigen zou artsen en verpleegkundigen de juiste gesprekstechnieken kunnen bijbrengen.

Door op een open manier de juiste vragen te stellen, kan een arts in kaart brengen om welk type obesitas het gaat. Dit kan leefstijl gerelateerd zijn. Het kan om psychische aandoeningen gaan zoals stress, eetbuistoornissen en vormen van depressie die kunnen leiden tot overgewicht. Het kan ook medicamenteus zijn, een hormonale oorzaak hebben of te maken hebben met een zeldzame hypothalame of een monogenetische aandoening. Als onderliggende oorzaken worden uitgevraagd en herkend in de spreekkamer, voelt een patiënt zich serieuzer genomen. Ook kan het specifieke behandelconsequenties hebben.

Paradigmashift

Met name onder een groep artsen borrelt het wel en is er al sprake van een paradigmashift richting meer aandacht voor preventie en leefstijl. Gedreven studenten en artsen in het Erasmus MC te Rotterdam startten in 2016: ‘Students Experienced in Lifestyle and Food (SELF)’. Dit is een extra-curriculair onderwijsprogramma, dat is uitgerold bij alle geneeskundefactulteiten. Zo kunnen geïnteresseerde studenten in de avonduren meer leren over voeding, bewegen, slaap en stress. Dit zou structureler ingebed kunnen worden in het curriculum.

Niet alleen geïnteresseerde (leefstijl-)artsen maar ook andere artsen kunnen veel baat hebben van deze kennis van de oorzaken en aanpak van overgewicht. Denk bijvoorbeeld aan een reumatoloog. Obesitas verergert namelijk de ontstekingsactiviteit van reumatische ziekten. Artsen hoeven niet eens precies te weten hoe je het probleem van obesitas behandelt. Het gaat om de herkenning, de juiste doorverwijzing en weten hoe je het probleem op een respectvolle manier met patiënten kunt bespreken.

Overvol curriculum

Het is wel een flinke uitdaging om aanvullingen op het huidige lespakket in het toch al bomvolle curriculum te krijgen. Toch moeten opleidingen aan de slag, zodat bij overgewicht en obesitas de juiste interventies worden aangeboden en om ervoor te zorgen dat interprofessioneel wordt samengewerkt. Onderdelen over zeldzame ziekten zouden plaats kunnen maken voor deze volksziekte waarbij je met de juiste aanpak ruim 200 complicaties kunt voorkomen. De opleidingen zullen die kennis en vaardigheden vooral op een slimme manier moeten integreren. Bij het onderwerp darmziekten bijvoorbeeld is een link met voeding en leefstijl goed in te bouwen.

Meerdere opleidingen participeren al in het project. Er zijn pilots gestart op HBO V’s en een diverse opleidingen geneeskunde integreren voeding, leefstijl en overgewicht in het curriculum. Met MBO V-opleidingen wordt een platform opgezet om via een escaperoom het bewustzijn bij docenten over dit onderwerp te vergroten. Er is bij de opleidingen behoefte aan kennisclips, online modules en een vindplaats voor scholingsmateriaal. Daar wordt binnen het project aan gewerkt.

Daarnaast wordt met de deelnemende opleidingen uitgedacht wat de juiste leeruitkomsten moeten zijn en hoe onderdelen passen in bestaande lessen. Bijvoorbeeld het trainen van gesprekstechnieken om mensen aan te zetten tot een andere leefstijl en casuïstiek inbrengen van patiënten met obesitas.

Rondom voeding wordt in het project gewerkt met de groep Voeding in het Geneeskunde Curriculum. De geneeskundeopleidingen zijn aangesloten om materiaal en ervaring te delen. En met de Wageningen Universiteit worden online modules over voeding op maat gemaakt voor medisch onderwijs.

Het project Overgewicht en Leefstijl in Zorgopleidingen genereert nieuwe inzichten en versterkt het netwerk en proces om basiskennis beschikbaar te maken in het geneeskunde en verpleegkunde curriculum. Opleidingen, brancheorganisaties, beroepsgroepen en kennisinstellingen delen ervaringen en zijn betrokken om nieuw en bestaand evidence-based materiaal beschikbaar te stellen voor het onderwijs. Om ervoor te zorgen dat uiteindelijk alle opleidingen geneeskunde en verpleegkunde voldoende aandacht besteden aan overgewicht en leefstijl, zal er de komende jaren het nodige moeten gebeuren zodat preventie en behandeling van overgewicht verankerd zijn in het reguliere werkproces van artsen en verpleegkundigen.

Meer lezen?

Dit project wordt uitgevoerd in het kader van de ambities in Nationaal Preventie Akkoord.
www.alliantievoeding.nl, www.partnerschapovergewicht.nl, www.hu.nl

Video en informatie over het rapport ‘Perspectieven op verpleegkunde-onderwijs over overgewicht en leefstijl, inventarisatie van wensen en behoeften en implementatie van perspectieven’

Poster WG Voeding 

Altijd op de hoogte blijven?