Tekst: dr. Sandra Helena van Oostrom, dr. Bette Loef, prof. Karin Ingeborg Proper

Stressvol werk kan nadelige gezondheidseffecten hebben, zoals overspanning of burn-out. Inzicht in hoe stress op het werk kan leiden tot een slechte gezondheid is van belang om preventieve maatregelen te kunnen inzetten. De resultaten van deze studie tonen aan dat roken, weinig bewegen, weinig groente- en/of fruitconsumptie en overgewicht geen verklaring zijn voor de relatie tussen werkstress en slecht ervaren gezondheid bij werkenden met een laag opleidingsniveau.

Stressvol werk kan niet alleen leiden tot gezondheidsproblemen, het kan ook ongezond gedrag versterken, zoals roken, een hogere alcoholconsumptie, minder vaak, korter en minder intensief bewegen en (meer) snacken (1,2). Zo concludeert een omvangrijke literatuurstudie dat bij mensen met veel werkstress de kans dat ze onvoldoende bewegen 26% groter is dan bij werkenden zonder stress, of dit onvoldoende beweeggedrag in de toekomst gaan ontplooien (21%) (3). Een andere grote meta-analyse concludeert dat rokers met werkstress gemiddeld drie sigaretten per week meer roken dan zij die geen stress ervaren (4).

Opleidingsniveau en gezondheid

Werkenden met een lage sociaaleconomische positie (SEP) hebben vaker een ongezonde leefstijl dan werkenden met een hoge SEP. Dit wordt ook vaak uitgedrukt aan de hand van het opleidingsniveau. Een lage SEP zorgt ook vaak voor een slechtere gezondheid (5). Niet alleen een ongezonde leefstijl speelt daarbij een rol. Het blijkt dat ongunstige arbeidsomstandigheden, zoals werkstress, een substantiële bijdrage leveren aan de gezondheidsverschillen tussen werkenden met een lage en hoge SEP (6). Hoe de arbeidsomstandigheden en leefstijlfactoren elkaar onderling beïnvloeden in relatie tot gezondheid is echter grotendeels onbekend. Kennis hierover is van belang voor de ontwikkeling van effectieve preventieve interventies voor werkenden. Daarom is onderzocht of ongezond gedrag en overgewicht de relatie kunnen verklaren tussen werkstress en het ervaren van een slechte gezondheid bij werkenden met een laag opleidingsniveau.

Voor dit doel werden gegevens van de lopende Lifelines-cohortstudie onder inwoners van de drie noordelijke provincies van Nederland geanalyseerd (7). De studiepopulatie bestond uit 8369 volwassenen tussen 18 en 65 jaar, met een laag opleidingsniveau en een betaalde baan, die deelnamen aan de derde en vierde follow-up meting van Lifelines (periode 2012-2017).

Werkstress is in de Lifelines-studie nagevraagd aan de hand van acht items zoals geformuleerd in de COPSOQ II en gedefinieerd als: ‘…een combinatie van hoge taakeisen en weinig regelmogelijkheden in het werk.’ Deze veelgebruikte definitie is gebaseerd op het Job demand control model (8), het model van Robert Karasek (zie afbeelding 1).

Schermafbeelding 2021-05-01 om 17.27.18Afbeelding 1

Ongezond gedrag en BMI zijn gemeten met vragenlijsten waarin vragen zijn gesteld over lichamelijke activiteit, roken, gewicht en groente- en fruitconsumptie. Vervolgens is bepaald of deelnemers voldeden aan de Nederlandse richtlijnen voor bewegen en groente-/fruitconsumptie en of deelnemers overgewicht (BMI≥25 kg/m2) of obesitas (BMI≥30 kg/m2) hadden.

Ervaren gezondheid

Ervaren gezondheid is de wijze waarop mensen zelf hun gezondheid en mate van lichamelijke beperkingen beleven. Ervaren gezondheid werd voor deze studie gemeten met een veelgebruikte, gevalideerde vragenlijst, gebaseerd op de RAND 36-item Health Survey en ingedeeld naar goede en slechte ervaren gezondheid (9). Meer informatie over de variabelen en methoden staat beschreven in de volledige publicatie van deze studie (10).

Statistische analyses

Om te bepalen of de relatie tussen hoge werkstress en een slechte ervaren gezondheid (c-pad, afbeelding 1) verklaard kan worden door ongezond gedrag en overgewicht, zijn mediatie-analyses uitgevoerd met behulp van structural equation modeling (zie volgende alinea). In een mediatie-analyse wordt onderzocht welk deel van de relatie tussen een determinant (werkstress) en uitkomstmaat (ervaren gezondheid) via bepaalde mediatoren verloopt. Lichamelijke activiteit, roken, overgewicht en obesitas zijn in dit onderzoek als potentiële mediatoren meegenomen (Afbeelding 1).

Voor deze studie zijn er twee meetmomenten gebruikt voor de mediatie-analyse, waarbij werkstress, ongezond gedrag en overgewicht op het derde meetmoment van Lifelines zijn bepaald en ervaren gezondheid twee jaar later (vierde meetmoment). De mediatoren zijn tegelijkertijd in het mediatiemodel opgenomen (multipele mediatie). Alle analyses zijn aanvullend gecorrigeerd voor leeftijd, geslacht en het aantal werkuren per week.

Structural equation modeling

In structural equation modeling worden verschillende regressieanalyses gedaan om de associaties voor de verschillende paden te berekenen (afbeelding 2): a-paden voor de relatie tussen werkstress en ongezond gedrag/overgewicht, b-paden voor de relatie tussen ongezond gedrag/overgewicht en ervaren gezondheid, en het c’-pad (directe effect) voor de relatie tussen werkstress en ervaren gezondheid rekening houdend met mediatie-effecten (a-pad en b-pad).

Schermafbeelding 2021-05-01 om 17.27.28Afbeelding 2. Mediatiemodel om de mediërende rol van ongezond gedrag en overgewicht in de relatie tussen werkstress en ervaren gezondheid te onderzoeken. 

Indirecte effecten

In een laatste stap van de mediatie-analyse zijn voor elke mediator zogenaamde ‘indirecte effecten’ berekend door het a-pad te vermenigvuldigen met het b-pad. Deze indirecte effecten beschrijven het effect van werkstress op de ervaren gezondheid, via een toename of afname in de mediator. Hiermee is (via a-pad*b-pad) de grootte en statistische significatie van mediatie-effecten bepaald.

Tweede analyse

Omdat groente- en fruitconsumptie slechts bij een deel van de deelnemers is nagevraagd, is een tweede mediatie-analyse uitgevoerd voor 5568 werkenden waarbij ook groente- en fruitconsumptie als potentiële mediator is onderzocht.

Resultaten mediatiemodel

Van alle werkenden met een laag opleidingsniveau rapporteerde 17% hoge werkstress en 11% had een slechte ervaren gezondheid na 2 jaar. Medewerkers met hoge werkstress hadden ongeveer 34% meer kans* op een slechte ervaren gezondheid dan degenen zonder werkstress (c-pad). Ook werkenden die rookten, te weinig lichamelijk actief waren en overgewicht of obesitas hadden, hadden een hogere kans*, respectievelijk 37%, 25%, 37% en een ruim twee keer zo hoge kans (OR=2,24) op een slechte ervaren gezondheid (b-paden). Daarnaast waren werkenden met hoge werkstress vaker inactief dan werkenden zonder werkstress (a-pad). Er werd geen associatie gevonden tussen hoge werkstress en roken, overgewicht en obesitas (a-paden).

*Ten behoeve van de leesbaarheid is hier ‘kans’ gebruikt in plaats van de statistische term ‘odds’. Een kanttekening hierbij is dat de Odds Ratio een overschatting kan zijn van het Relatief Risico.

iStock-1160210442 - Yuliya Apanasenka

Gemeten indirecte effecten

Om de rol van ongezond leefstijlgedrag en overgewicht in de relatie tussen werkstress en ervaren gezondheid te bepalen, is gekeken naar de indirecte effecten (a-paden*b-paden). Deze indirecte effecten lagen voor alle leefstijlgedragingen en overgewicht rond de 1, wat betekent dat de relatie tussen werkstress en slechte ervaren gezondheid onder werkenden met een laag opleidingsniveau niet verloopt via ongezond gedrag en overgewicht.

Uitkomsten tweede analyse

Uit de tweede analyse bleek werkstress niet geassocieerd met een lage groente- en/of fruitconsumptie, bovendien hadden werkenden met een lage groente- en fruitconsumptie geen slechtere ervaren gezondheid. Ook hier werden geen statistisch significante mediatie-effecten gevonden: een lage groente- en fruitconsumptie verklaart niet de slechtere ervaren gezondheid van werkenden met werkstress.

Conclusie

Een ongezonde leefstijl en overgewicht blijken geen mediërende rol te spelen in de relatie tussen werkstress en een slechte gezondheid in de groep werkenden met een laag opleidingsniveau. Dit betekent dat de relatie tussen werkstress en slechte ervaren gezondheid bij deze groep niet verklaard wordt door roken, weinig lichamelijke activiteit, lage groente- en fruitconsumptie of overgewicht. De resultaten bevestigen wel dat werkenden met werkstress, die roken, weinig lichamelijk actief zijn of met overgewicht, een grotere kans hebben op een slechtere ervaren gezondheid twee jaar later. Het ontbreken van een sterke associatie tussen werkstress, ongezond gedrag en overgewicht heeft ertoe geleid dat er voor deze factoren geen belangrijke mediërende rol is gevonden in de relatie tussen werkstress en slechte ervaren gezondheid.

Kanttekening

Sterke punten van deze studie zijn het longitudinale design met twee meetmomenten, waarbij werkstress en leefstijl twee jaar eerder zijn nagevraagd dan de ervaren gezondheid. Een belangrijke kanttekening van het onderzoek is de zelfrapportage van leefstijl en de mate van detail in de vragen over leefstijl. Onvoldoende lichamelijke activiteit en een lage fruit- en groenteconsumptie zijn bepaald op basis van één vraag. In deze vraag werd alleen de frequentie van fruit- en groenteconsumptie in de afgelopen maand nagevraagd en niet de hoeveelheden. Het gebrek aan detail kan ertoe geleid hebben dat deelnemers onterecht in de groep met voldoende fruit- of groenteconsumptie zijn gecategoriseerd of andersom. Datzelfde geldt voor lichamelijke activiteit.

Vervolg

Omdat dit een eerste studie betreft naar de mediërende rol van ongezond gedrag en overgewicht in de relatie tussen werkstress en slechte ervaren gezondheid, is nader onderzoek nodig. Vanwege de aangetoonde negatieve gezondheidseffecten van hoge werkstress en van een ongezonde leefstijl, blijft het van belang om goede psychosociale werkomstandigheden én een gezonde leefstijl te bevorderen voor een goede gezondheid van werkenden met een laag opleidingsniveau. 

De auteurs willen de Lifelines-deelnemers bedanken voor hun deelname aan de studie.

Referenties

1 LaMontagne AD. Invited commentary: job strain and health behaviors--developing a bigger picture. Am J Epidemiol. 2012;176(12):1090-4.

2 Heikkilä K, Fransson E, Nyberg S, Zins M, Westerlund H, Westerholm P, et al. Job strain and health-related lifestyle: findings from an individual -participant meta-analysis of 118,000 working adults. American Journal of Public Health. 2013;103(11):2090-7.

3 Fransson EI, Heikkila K, Nyberg ST, Zins M, Westerlund H, Westerholm P, et al. Job strain as a risk factor for leisure-time physical inactivity: an individual-participant meta-analysis of up to 170,000 men and women: the IPD-Work Consortium. Am J Epidemiol. 2012;176(12):1078-89.

4 Heikkila K, Nyberg ST, Fransson EI, Alfredsson L, De Bacquer D, Bjorner JB, et al. Job strain and tobacco smoking: an individual-participant data meta-analysis of 166,130 adults in 15 European studies. PLoS One. 2012;7(7):e35463.

5 Marmot M, Friel S, Bell R, Houweling T, Taylor S, Health CoSDo. Closing the gap in a generation: health equity through actiopn on the social determinants of health. The Lancet. 2008;372(9650):1661-9.

6 Dieker AC, W IJ, Proper KI, Burdorf A, Ket JC, Van der Beek AJ, et al. The contribution of work and lifestyle factors to socioeconomic inequalities in self-rated health a systematic review. Scand J Work Environ Health. 2019;45(2):114-25.

7 Scholtens S, Smidt N, Swertz MA, Bakker SJL, Dotinga A, Vonk JM, et al. Cohort Profile: LifeLines, a three-generation cohort study and biobank. International Journal of Epidemiology. 2014;44(4):1172-80.

8 Pejtersen JH, Kristensen TS, Borg V, Bjorner JB. The second version of the Copenhagen Psychosocial Questionnaire. Scandinavian Journal of Public Health. 2009;38(3_suppl):8-24.

9 Van der Zee KI, Sanderman R. Het meten van de algemene gezondheidstoestand met de RAND-36, een handleiding. UMCG / Rijksuniversiteit Groningen Research Institute SHARE; 2012.

10 Van Oostrom SH, Nachat A, Loef B, Proper KI. The mediating role of unhealthy behaviors and body mass index in the relationship between high job strain and self-rated poor health among lower educated workers. Int Arch Occup Environ Health. 2020.

Altijd op de hoogte blijven?