Ondervoeding: who cares?

2 april 2021

Uit Voeding Nu 2: Perspectieven van diëtisten en ouderen over ondervoeding

Tekst: dr. Janne Beelen, dr. Nicole de Roos, prof. dr Lisette de Groot, Wageningen Universiteit; dr. Emmelyne Vasse, dr. Canan Ziylan, Nancy Janssen, ziekenhuis Gelderse Vallei

Uit gesprekken met wetenschappers en diëtisten betrokken bij het project Cater with Care® kwam naar voren dat een voldoende eiwitinname in de knel komt als ouderen eetlust verliezen en minder gaan eten, bijvoorbeeld door ziekte of eenzaamheid. Binnen dit project ontwikkelde een consortium van zorg- en kennisinstellingen en bedrijven daarom eiwitrijke en eiwitverrijkte voedingsmiddelen die aansluiten bij de smaakvoorkeur en het voedingspatroon van ouderen.

Veel ouderen hebben een verhoogd risico op ondervoeding, de prevalentie van (hoog risico op) ondervoeding stijgt met de leeftijd (1). De inname van voldoende eiwitten is een belangrijk onderdeel bij het voorkomen en behandelen van ondervoeding.

Strategie

Bij de start van het Cater with Care®-project, opgericht door Alliantie Voeding in de Zorg, lag nog geheel open wat de beste strategie zou zijn om de eiwitinname te verhogen: nieuwe eiwitrijke producten ontwikkelen of gebruikmaken van bestaande voedingsmiddelen en deze verrijken met eiwit. Om die keuze te maken, werden verschillende studies gedaan om ervoor te zorgen dat de ontwikkelde voedingsmiddelen een zo groot mogelijke impact op de gezondheid van ouderen zouden hebben (2).

Onvoldoende bewust

Uit een eerdere kwalitatieve studie onder Nederlandse diëtisten en andere zorgprofessionals bleek dat veel mensen in de zorg (niet-diëtisten) zich nog onvoldoende bewust zijn van de gezondheidsrisico’s van ondervoeding. Doorverwijzing naar een diëtist vindt vaak laat plaats, waardoor een goede voedingsbehandeling vertraagd en bemoeilijkt wordt (3). Maar ook ouderen zelf lijken zich volgens de geïnterviewde zorgprofessionals weinig bewust te zijn van het bestaan en de gevolgen van ondervoeding, waardoor ze geen hulp zoeken.

Bij ondervoeding wordt vaak pas laat doorverwezen

Om beter te begrijpen hoe eiwitverrijkte, reguliere voedingsmiddelen in de behandeling van ondervoeding zouden passen, moesten we meer leren over de barrières die ouderen ervaren voor en na het krijgen van advies van de diëtist.

Perspectieven op voedingszorg

De eerste studie die in het kader van Cater with Care® uitgevoerd werd, was daarom een kwalitatieve studie waarin diëtisten en ouderen met (risico op) ondervoeding geïnterviewd werden om hun perspectieven op de voedingszorg rond ondervoeding boven tafel te krijgen (4). Deze studie werd uitgevoerd door onderzoekers van Wageningen University & Research en Ziekenhuis Gelderse Vallei. In totaal werden 18 ouderen (gemiddeld 78,5 jaar, 7 vrouwen en 11 mannen) die behandeld werden voor ondervoeding (zowel opgenomen in het ziekenhuis als thuiswonend) en 13 diëtisten geïnterviewd.

Zeven thema’s konden worden geïdentificeerd en in drie groepen geclusterd:

1. barrières voor de behandeling van ondervoeding;
2. huidige behandelingsmethoden;
3. nieuwe strategieën om de huidige behandeling te complementeren.

1. Barrières voor behandeling

Als eerste werden verlies van eetlust en fysieke beperkingen genoemd als grote barrières in het opvolgen van adviezen die de diëtist gaf. Sommige ouderen zeiden dat ze eten omdat ze weten dat het moet, of omdat hun partner of kinderen willen dat ze eten. Fysieke beperkingen werden ook benoemd, bijvoorbeeld dat het te vermoeiend is om zelf boodschappen te doen of een warme maaltijd te koken.

Daarnaast is er weinig bewustwording over ondervoeding en de gevolgen voor de gezondheid onder ouderen en is de kennis onvolledig over wat gezonde voeding op latere leeftijd is. Ouderen associëren zichzelf niet met het woord ‘ondervoeding’, ook al zijn ze ervoor onder behandeling van een diëtist. Gewichtverlies werd benoemd als iets positiefs en als onderdeel van het ouder worden. De term ondervoeding werd geassocieerd 

met de oorlog en ontwikkelingslanden. Wanneer de ouderen gevraagd werd wat zij dachten dat gezonde voeding was, noemden ze brood, vanwege de vezels, en voldoende fruit en groenten. Verder noemden ze het gematigd eten van suiker en vet en gematigd eten in het algemeen. Het belang van eiwit werd niet genoemd.

De derde barrière die vermeld werd, was het te laat doorverwijzen van ondervoede ouderen naar de diëtist. Volgens de diëtisten wordt er onvoldoende gescreend op ondervoeding door huisartsen. Daardoor komt het vaak voor dat ouderen met ondervoeding te laat worden doorverwezen.

Corona en ondervoeding

Met name in deze tijd van corona is het risico op ondervoeding bij ouderen toegenomen, als gevolg van isolatie en eenzaamheid. Juist nu is het dan ook belangrijk dat veel zorgprofessionals de signalen van ondervoeding herkennen en screenen. Onlangs ontwikkelde Alliantie Voeding in de Zorg een factsheet voor huisartsen, met tips voor patiënten die met COVID-19 gediagnosticeerd zijn (8). Hiervoor blijven we vanuit Alliantie Voeding in de Zorg en Ziekenhuis Gelderse Vallei aandacht vragen en werken we met de netwerkpartners aan verspreiding van kennis (9,10).

2. Huidige behandelingsmethoden

Diëtisten gaven aan zich vooral te focussen op eiwit en energie en niet op tekorten aan micronutriënten. Om succesvol te zijn, moeten de adviezen volgens hen aansluiten bij het eetgedrag van de cliënt. Adviezen die vaak gegeven worden zijn: het eten van energie- en/of eiwitrijke tussendoortjes, volle zuivelproducten en dubbel boterhambeleg. Om deze adviezen succesvol toe te blijven passen,

moet de cliënt wel gemotiveerd zijn en zelf ervaren dat voldoende eten een positieve uitwerking heeft. Sommige ouderen vonden het prettig om meerdere kleine maaltijden te eten verspreid over de dag, terwijl anderen moeilijk konden wennen aan de tussendoortjes. Diëtisten gaven de voorkeur aan het gebruik van normale voedingsmiddelen ten opzichte van klinische voeding, zoals drinkvoeding, omdat het eerste volgens hen beter past in eetgewoontes. Bovendien vinden ouderen supplementen stigmatiserend en vaak niet lekker. De ouderen waren verdeeld over de smaak van klinische voeding.

3. Nieuwe strategieën als aanvulling op de huidige dieetbehandeling

Diëtisten waren van mening dat eiwitverrijkte, reguliere voedingsmiddelen een goed alternatief kunnen zijn voor klinische voeding, omdat ouderen zo ongemerkt meer eiwitten binnen kunnen krijgen. Voorwaarden waren wel dat ze net zo lekker smaken als reguliere voedingsmiddelen en passen in de eetgewoonten van ouderen. Ze gaven aan dat verrijkte voeding waarschijnlijk beter voor 

langere tijd toegepast kan worden door ouderen dan klinische voeding. Deze voedingsmiddelen zouden in kleine porties moeten komen met gemakkelijk te openen verpakkingen. Zowel gebruiks- en bereidingsgemak als smakelijkheid zijn van essentieel belang. Verder moet er meer variatie in smaken en texturen komen dan het geval is met klinische voeding, die over het algemeen bestaan uit een reeks zoete dranken.

Vier jaar na afronding

Nu, vier jaar na de afronding van het Cater with Care®-project, zijn de ontwikkelde producten beschikbaar in veel Nederlandse ziekenhuizen en andere zorginstellingen. Ook wordt het assortiment verder uitgebreid en kunnen mensen de producten online bestellen voor thuisbezorging. De bevindingen uit het project worden in toenemende mate toegepast en in verschillende maaltijdconcepten

in ziekenhuizen en verpleeghuizen is gebruik van eiwitrijke en zo normaal mogelijke voedingsmiddelen gemeengoed geworden (zie ook het project Goede Zorg Proef Je; 7).

Bij ouderen zelf en mantelzorgers wordt de bewustwording rondom ondervoeding vergroot, onder andere via de website www.goedgevoedouderworden.nl.

(Onder)voedingsonderwijs

Er wordt sinds de afronding van het project ook meer aandacht besteed aan het tijdig signaleren van ondervoeding bij ouderen, door meer voedingsonderwijs op te nemen in zorgopleidingen. Zo heeft de Stuurgroep Ondervoeding met financiële steun van het ministerie van VWS een onderwijsexpertraad opgericht. Het doel daarvan is om (onder) voedingsonderwijs binnen de hbo- en mbo- opleidingen Verpleegkunde en Verzorgende te verbeteren.

Zo heeft de onderwijsexpertraad binnen hbo-verpleegkunde beschikbare onderwijsmaterialen geïnventariseerd en leerdoelen geformuleerd die aansluiten bij de geldende competenties. Van hieruit wordt verder gekeken naar het stapsgewijs opnemen van meer ondervoedingsonderwijs, om verpleegkundigen en verzorgenden beter in staat te stellen hun cruciale rol in het signaleren van ondervoeding adequaat uit te voeren.

Conclusies

Ouderen zijn zich weinig bewust van het risico op en de gevolgen van ondervoeding en voelen mede daarom geen urgentie om behandeling te zoeken. Voor succesvolle doorverwijzing en behandeling zullen diëtisten hun cliënten en andere zorgprofessionals moeten blijven wijzen op de gevolgen van ondervoeding. Eiwitverrijkte, reguliere voedingsmiddelen kunnen ouderen helpen meer eiwit te eten, zonder veel veranderingen aan hun gebruikelijke voedingspatroon.

Met behulp van de uitkomsten uit deze kwalitatieve studie is binnen het Cater with Care®-project een reeks eiwitverrijkte voedingsmiddelen ontwikkeld, zoals broodproducten, soepen, sappen, aardappelpuree en meer. Deze producten waren effectief in het verhogen van eiwitinname bij ouderen, gedurende ziekenhuisopname en erna ook thuis (5,6).


Referenties

1. www.stuurgroepondervoeding.nl 2. www.caterwithcare.nl 3. Ziylan C, Haveman-Nies A, Van Dongen EJI, Kremer S, De Groot LCPGM. Dutch nutrition and care professionals’ experiences with undernutrition awareness, monitoring, and treatment among communitydwelling older adults: a qualitative study. BMC Nutrition. 2015;1:1–11. 4. Beelen J, Vasse E, Ziylan C, et al. Undernutrition: who cares? Perspectives of dietitians and older adults on undernutrition. BMC Nutr. 2017;3:24. https://doi.org/10.1186/s40795-017-0144- 4 5. Beelen J, Vasse E, Janssen N, Janse A, De Roos NM & De Groot LCPGM. Protein-enriched familiar foods and drinks improve protein intake of hospitalized older patients: A randomized controlled trial, Clinical Nutrition. 2018;37(4):1186-1192. ISSN 0261-5614. https://doi.org/10.1016/j.clnu.2017.05.010 6. Beelen J, De Roos N, & De Groot L. A 12-week intervention with protein enriched foods and drinks improved protein intake but not physical performance of older patients during the first 6 months after hospital release: A randomised controlled trial. British Journal of Nutrition. 2017;117(11):1541-1549. doi:10.1017/S0007114517001477 7. Project Goede zorg proef je, Alliantie Voeding in de Zorg: https://www.alliantievoeding.nl/nl/projecten/ goede-zorg-proef-je 8. Factsheet voor huisartsen- Patiënten thuis met beginnende covid-19 Voeding, ademhaling en bewegen. https://www.alliantievoeding.nl/kennis-en-media/bestanden/260 9. Website Alliantie Voeding in de Zorg: www.alliantievoeding.nl 10. Website Ziekenhuis Gelderse Vallei: www.gevoedmetkennis.nl

Altijd op de hoogte blijven?