Tekst: Amely Verreijen, Jac Cuijpers, Wouter Kraakman, Chalina Blaakman en Herman Peppelenbos
Leerlingen en studenten staan aan het begin van hun zelfstandige leven, vaak de fase dat het thuisfront steeds minder invloed heeft op het eetgedrag. Reden voor studenten van de HAS in Den Bosch om de voedselomgeving op de onderwijsboulevard in kaart te brengen.
Het voedselaanbod rondom scholen, de kantines en de supermarken in de buurt, is één van de factoren die invloed heeft op de keuzes van de jongeren (Wordell e.a., 2012). Ook onder leerlingen en studenten is de prevalentie van overgewicht hoog: naar schatting heeft 19% overgewicht of ernstig overgewicht (CBS, 2022). Vaak leidt overgewicht op jongere leeftijd tot obesitas op latere leeftijd, met alle gezondheidsgerelateerde risico’s van dien (Simmonds e.a., 2016). Mogelijk leiden veranderingen in de voedsel- en leefomgeving tot gezondere keuzes (Timmermans e.a., 2018).
In Den Bosch zijn vijf scholen gevestigd aan de Onderwijsboulevard: 2 MBO scholen, 2 hogescholen en 1 middelbare school. Om te onderzoeken wat de effecten zijn van interventies in de voedselomgeving, hebben studenten van de minor ‘Creating a healthy food environment’ van de HAS green academy eerst een baseline meting gemaakt: hoe ziet de voedselomgeving van de onderwijsboulevard er op dit moment (april-mei 2022) uit? In dit artikel leggen we uit hoe dit is onderzocht, wat de meest opvallende resultaten zijn en welke lering we hieruit trekken.
Methoden
Om de voedselomgeving in kaart te brengen zijn 3 fases doorlopen:
1. Als eerste is de voedselomgeving is in kaart gebracht in een straal van 400m rond de Onderwijsboulevard. Deze afstand is in een pauze van 15 minuten namelijk nog goed te belopen vanuit school (Timmermans e.a., 2018). Ook is in dit onderzoek de looproute van en naar het treinstation meegenomen, omdat veel jongeren deze route nemen. Alle plekken waar leerlingen en studenten (hierna ‘jongeren’ genoemd) voedingsmiddelen kunnen kopen die direct in een pauze opgegeten kunnen worden zijn meegenomen. Bij supermarkten, horeca/fastfood gelegenheden en bakkerijen is de beschikbaarheid van voedingsmiddelen onderzocht door middel van handmatig tellen van producten (supermarkten) of online het menu beoordelen (horeca/fastfood gelegenheden en bakkerijen). Voedingsmiddelen die meteen gegeten konden worden zijn meegenomen in deze telling. Vervolgens zijn deze voedingsmiddelen met behulp van de ‘Kies ik gezond’ applicatie van het Voedingscentrum ingedeeld in ‘binnen de schijf’ of ‘buiten de schijf’.
2. In de tweede fase is navraag gedaan bij jongeren naar hun voedselconsumptie op en rond school met een digitale enquête. In totaal hebben 251 jongeren (16 jaar of ouder) van verschillende scholen de enquête ingevuld. De onderwerpen die nagevraagd zijn: welke voedingsmiddelen kiezen ze, waar kopen ze dit, en waarom daar? En: hoeveel geld besteden ze aan het voedsel dat ze kopen?
3. Tot slot zijn op basis van de enquête de 5 grote spelers geïdentificeerd: de plekken waar de jongeren het meest hun voedingsmiddelen kopen. Op deze 5 plekken zijn korte interviews gehouden met 267 jongeren van 16 jaar en ouder: ze hebben laten zien wat ze gekocht hebben en hoeveel het kostte. Op basis van de ‘Kies ik gezond’ app zijn ook deze gekochte producten ingedeeld in Schijf van vijf producten, of niet Schijf van vijf producten.
Resultaten
Het aanbod van voedsel rondom de Onderwijsboulevard is groot: er zijn 23 plekken waar jongeren ‘ready to eat’ voedsel kunnen kopen op loopafstand. Op deze 23 plekken is het aanbod in kaart gebracht van het ‘ready to eat’ aanbod, en 92% van dit aanbod valt buiten de Schijf van Vijf.
In de resultaten van de enquêtes zijn de resultaten van 3 (in plaats van 4) scholen meegenomen: 2 hogescholen en 1 MBO. Van de andere MBO was de steekproef te klein om mee te nemen in de analyse. Op basis van de enquêtes zijn de 5 plekken geïdentificeerd waar jongeren het meest vaak voedingsmiddelen kopen: dit zijn de Jumbo vlak bij de Onderwijsboulevard, de Albert Heijn To Go op het station, gevolgd door de drie schoolkantines. Op basis van de korte interviews op deze plaatsen, waarin jongeren (n=267) hebben laten zien wat ze daadwerkelijk gekocht hebben, blijkt dat 94% van de 448 aankopen buiten de Schijf van vijf valt.
Wat ook opviel is dat er een verschil is in de resultaten van de enquêtes (wat jongeren zeggen dat ze doen) en de korte interviews (waarin jongeren laten zien wat ze daadwerkelijk gedaan hebben). In de enquêtes zeggen jongeren bij deze vijf grote spelers gemiddeld tussen de €4,27 en de €5,18 uit te geven per keer, terwijl het bedrag dat ze daadwerkelijk uitgegeven hebben op deze plaatsen lager uit komt: tussen de €2,86 en de €3,28. We zien dit ook terug in de voedingsmiddelen die ze zeggen te kopen of daadwerkelijk kopen. In de enquêtes zeggen jongeren dat ze het meest vaak 1. broodjes/sandwiches, 2. salades en 3. broodbeleg kopen (top 3), terwijl in de korte interviews de top 3 er anders uitziet: 1. (gefrituurde) snacks, 2. broodjes/sandwiches en 3. suikerhoudende dranken. Salades die in de enquêtes als 2e genoemd werden, bleken in de korte interviews maar door 3 personen (van de 267) gekocht te zijn.
Conclusie
Rondom de Onderwijsboulevard in Den Bosch is het aanbod van gezonde producten volgens de Schijf van vijf schaars (8%), en het aanbod van producten buiten de Schijf groot (92%). Deze verhouding zie je terug in de aankopen van jongeren (6% binnen vs. 94% buiten de schijf). Het ligt daarom voor de hand om te streven naar een gezonder voedselaanbod om daarmee de aankoop van gezondere producten te stimuleren.
Uit deze studie blijkt tevens dat het gebruik van enquêtes minder geschikt is om het aankoopgedrag van voedingsmiddelen van jongeren in kaart te brengen. Verschillen met het daadwerkelijke aankoopgedrag op basis van observaties met korte interviews laten een heel ander, ongezonder, beeld zien. Om een realistisch beeld te krijgen van aankoopgedrag van voedingsmiddelen van jongeren is observationeel onderzoek van belang.
Referenties:
Abraham S, Noriega BR, Shin JY. College students eating habits and knowledge of nutritional requirements. Journal of Nutrition and Human Health. 2018; 2(1): 13-17.
CBS. StatLine: Lengte en gewicht van personen, ondergewicht en overgewicht; vanaf 1981. 2022. https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/81565NED/table?ts=1672168131371
Simmonds M, Llewellyn A, Owen CG, Woolacott N. Predicting adult obesity from childhood obesity: a systematic review and meta-analysis. Obesity reviews: an official journal of the International Association for the Study of Obesity. 2016; 17(2), 95–107.
Timmermans J, Dijkstra C, Kamphuis C, Huitink M, Van der Zee E, Poelman M. ‘Obesogenic’ School Food Environments? An Urban Case Study in The Netherlands. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2018; 15(4):619.
Wordell D, Daratha K, Mandal B, Bindler R, Nicholson Butkus S. Changes in a Middle School Food Environment Affect Food Behavior and Food Choices. Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics. 2012; 112(1): 137-141.